227. پاورقی ـ تعریف اصطلاحات

بسم‌الله

باب الحج را در دبیرستان خواندم. در کتاب تبصرة‌المتعلمین علامه حلی... در مقطع پیش‎دانشگاهی. در کنکور هم از آن سؤال آمده بود؛ البته برای فارغ‌التحصیلان رشته علوم و معارف اسلامی...

پیش‌زمینه دانستن و خواندن خاطرات حج، این است که کمی بدانیم که حج و اصطلاحاتش چه معنایی دارد. 

  در حد وسع خودم، تصمیم گرفتم، توضیحات مختصری بدهم و دیگر نکات فقهی را در پاورقی توضیح ندهم. از اول هم بگویم اینجا مفصل احکام را نمی‌گویم، در حدی که اصطلاحات تعریف شود و معنا یابد. اول هم خواستم به ویکی‌های موجود ارجاع دهم، ویکی حج، ویکی شیعه و حتی ویکی پدیا... اما یا خیلی کلی و مُجمل توصیف شده یا خیلی جزئی و زیاد... باشد این عبارات در تعریف مفهوم حج، راهگشا باشد.

1. حرم: محدوده‎ای جغرافیایی است که شهر مکه و مسجدالحرام در آن قرار گرفته‎اند و بزرگتر از محدوده مکه است. غیر مسلمان، حق ورود به حرم ندارد و هر  کسی‎ بخواهد وارد محدوده حرم بشود، باید مُحرِم شود. مگر اینکه اهلِ‌مکه باشد، یا کمتر از یکماه پیش، محرم شده و اعمال را انجام‌داده‌است.

2- مُحرِم‌شدن:در حالی که خود شخص و لباسش پاک باشد، در میقات، باید یکبار تلبیه بگوید. (تلبیه همان عبارت معروفی است که حجاج می‎گویند: لبیک اللهم لبیک) بعد از مُحرم شدن، 13 کار بر شخص، حرام می‎شود. برای لباس احرام، آقایان باید پارچه دوخته‌نشده استفاده کنند که معمولاً دو حوله یا دو پارچه نخی، یکی را در پایین‎تنه و دیگری را روی شانه انداخته و با گیره، یا سنجاق، می‎بندند. خانم‎ها با هر لباسی می‎توانند محرم شوند و مستحب است لباسشان، سفید باشد.

3- میقات: از هر طرفِ محدودۀ حرم، پیامبر اعظم ^{(صلی‎الله علیه و آله و سلم)} محلی را برای مُحرِم‎شدن، تعیین کرد. هر میقات، به میقاتِ اهلِ‎شهری منسوب شده که در مسیر آن‎شهر به سمت بیت‎الله قرار دارد.

مسجدشجره، میقاتِ اهلِ‎مدینه است؛ جحفه، میقاتِ اهلِ‎شام؛ وادی عقیق، میقات اهلِ‎عراق، قَرنُ المَنازِل، میقات اهل‎طائف و یَلَملَم، میقات اهل یمن است. این پنج میقاتِ اصلی است. میقات‎های دیگری هم در اطراف حرم، مانند حدیبیه و جِعرانه  و تنعیم وجود دارد.

نکته: جحفه بر خلاف مسجد شجره، مسجدش محل بستن احرام نیست؛ بلکه سرزمینش و محلی که نامش جحفه است، میقات است (اعم از اینکه داخل مسجد باشی یا نباشی. اما در شجره؛ مسجد شجره میقات است.)، پس می شود در هر کجایی از این محل محرم شد. کاروانهای ایرانی در ایام سفر عمره (عمره مفرده) معمولاً در مسجد شجره محرم می‎شوند.

در ایام حج تمتع، کاروان‎هایی که قبل از اعمال، به مدینه می‎روند، در همان مسجدشجره و کاروان‎هایی که بعد اعمال، به زیارت مدینه می‎روند، در جُحفه، محرم می‎شوند.

4- عمره مفرده: کسی که می‌خواهد مُحرِم شود،  اگر در غیر ایام ماه ذی‌الحجه باشد، باید نیتِ احرامِ «عمره مفرده» بکند.

عمره مفرده، شامل هفت عمل است: احرام، طواف، نماز طواف، سعی، تقصیر، طواف نساء و نماز طواف نساء. معمولا هم زوار ایرانی، چون در عمره، اول مدینه می‌روند، از شجره محرم می شوند.

• طواف: 7 دور چرخیدن دور خانه خداست که از ضلعی که حجر الاسود از طواف شروع می‎شود تا 7 دور در همانجا تمام شود. در موقع چرخیدن باید شانه چپ، به سمت خانه خدا باشد. جایی که طواف انجام می‎شود را مَطاف می‎نامند. (دایره سفید در عکس پایین، مطاف است. توصیه شده که طواف در این محدوده انجام شود، اما در مواقع شلوغی و ازدحام، اغلب مراجع، اجازه می‎دهند در فاصله دورتر و در صحن مسجدالحرام، طواف انجام شود. علمای شیعه، طواف در طبقات دیگر را جایز نمی‎دانند بر خلاف علمای اهل‎سنت)

• نمازطواف: دو رکعت خواندن نماز پشت مقام ابراهیم؛ مقام ابراهیم الان به شکل یک استوانه شیشه ای است که در نزدیکی خانه خدا قرار دارد، و داخل آن تخته سنگی است که دوجای پا روی آن دیده می‎شود. یکی جای پای حضرت ابراهیم است و دیگری حضرت اسماعیل. دو رکغت نماز طواف، باید پشت این استوانه، خوانده شود.

• سعی: 7 بار طی کردن فاصله بین کوه صفا و کوه مروه. که باید از کوه صفا شروع، و به کوه مروه، ختم شود. (الان دیگر از مروه، کوهی باقی نمانده  واثری نیست.) به اینجا، یعنی جایی که سغی انجام می‎شود، مَسعی (محل سعی)می‎گویند.

• تقصیر: بریدن بخشی از مو یا گرفتن قسمتی از ناخن. وقتی تقصیر انجام می‎شود، شخص از احرام در می‎آید.
    
• طواف نساء و نماز طواف نساء: نوع انجامش، مثل طواف و نماز طواف است و فقط در نیت متفاوت است. وقتی شخصی احرام می‌بندد، از جمله مواردی که به او حرام می‌شود، داشتن رابطه خاص با همسرش است. یعنی محرمیت، در حد محارم دیگر است و مثل خواهر و برادر می‌توانند با هم باشند. برای همین اتاق‌های خانم‌ها و آقایان در حج واجب، جداست. با انجام تقصیر، همه مواردی که بر شخص حرام شده بود مثل نگاه کردن در آینه و... حلال می‌شود جز داشتن رابطه با همسرش.
  باید بعد از اعمال، طواف نساء و نماز طواف نساء، انجام شود تا این مورد هم حرمتش، برداشته است. طواف نساء و نماز طواف نساء فقط برای آقایان نیست، و خانم‌ها هم باید انجام دهند و نکته مهم این است که صرفاً بر عهده متاهلین هم نیست. مجردها هم باید انجام دهند. اگر انجام ندهند، بعداً نمی‌توانند ازدواج کنند.
  این حکم شبیه ممنوعیت خورئن و آشامیدن در ماه مبارک است. که خوردن و آشامیدن حلال است، اما در ماه مبارک، از سحر تا افطار، نباید چیزی خورد. وقتی شخصی مُحرِم می‌شود از تعلقات دنیا باید جدا شود، یکی از مواردش هم همین است. بعد از اتمام اعمال، شخص به حال عادی برمی‌گرددو همه کارها را می‌تواند انجام دهد.

5- تمتع: اگر شخصی در ایام خاص سال، ماه ذی‌الحجه، قصد خانه‌خدا کند و اهل مکه نباشد، باید برای تمتع، احرام ببندد.

تمتع، دو قسمت است. یکی عمره تمتع و دیگری حج تمتع.

برای عمره تمتع، حجاج ایرانی که مدینه قبل باشند، از مسجد شجره و حجاج مدینه بعد، از جحفه محرم می شوند.

اعمال عمره تمتع، 5 عمل است: احرام، نماز، نماز طواف، سعی و تقصیر...

بعد باید صبر کند تا ایام خاص حج (نهم تا دوازدهم ذی الحجه)،اعمال حج را انجام دهد.
اعمال حج تمتع، 13 مورد است:

• احرام: حاجی‌ها باید در خود مکه محرم شوند که مستحب است در مسجدالحرام باشد. یعنی این بار نه از میقات و خارج محدوده حرم، بلکه از داخل حرم، باید محرم شوند.
    
•  وقوف در عرفات: از ظهر تا غروب روز نهم، باید در صحرای عرفات بمانند.صرف ماندن، واجب است و ادعیه و اعمالش مستحب است.
    
•  وقوف در مشعرالحرام: بین طلوع فجر (اذان صبح) تا طلوع آفتاب باید در صحرای مشعرالحرام باشند. معمولاٌ حجاج، غروب عرفات، به سمت مشعر حرکت می‌کنند و در این صحرا، برای سنگ‌زدن به ستون‌های شیطان، سنگ جمع می‌کنند.
  
  اعمال روز دهم، سه مورد است: رمی، ذبح و تقصیر
• رمی جمره عُقبی (انتهایش الف مقصوره است و عُقبا خوانده می‌شود.): سه ستون در سرزمین منی است به نام ستون شیطان؛ نقل‌شده وقتی حضرت ابراهیم ^{(علیه‌السلام)} فرزندش را برای قربانی می‌برده، در این 3 جا، شیطان بر او ظاهر شده و او را وسوسه کرده است و حضرت به آن سنگ زده‌اند. در همان نقاط، ستون‌هایی بنا شد که دولت فعلی، هر ستون را تبدیل به دیوار کرده است. روز دهم، حجاج باید به ستون آخر (عُقبی)، 7 سنگ بزنند.
  رَمی: یعنی پرتاب کردن، زدن؛ جَمَرِه: به معنای سنگ و سنگ‌ریزه است و عُقبی یا عَقَبه: یعنی آخرین ستون، عقب‌ترین ستون.
    
• ذِبح: بعد از انجام قربانی، باید گوسفندی، ذبح شود. الان روال این است: کسانی که سنگشان را پرتاب کرده‌اند، به مدیرکاروان، اطلاع می‌دهند. هر کاروان، یک نماینده در قربانگاه دارد و بعد از اینکه اسامی افراد به دستش رسید، به تعداد حجاج کاروان، یکی یکی به نیابت از هر فرد، قربانی را انجام می‌دهد.
    
• تقصیر: بعد از اینکه قربانی انجام شد، به کاروانیان اطلاع می‌دهند و حجاج تقصیر کرده و از احرام درمی‌آیند. آقایانی که برای دفعه اول، مشرف می‌شوند، اگر مشکلی ندارند، باید موهایشان را از ته بزنند که به این عمل، حَلق گفته می‌شود؛ حجاجی که سفر اولشان نیست و خانم‌ها، همانند اعمال عمره، تقصیر انجام می‌دهند و از احرام در می‌آیند. 
     
•  طواف، نماز طواف، سعی، طواف نساء و نماز طواف نساء: دراعمال روز دهم آمده‌است، اما می توان تا بعد ایام تشریق (به روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ماه ذی‌الحجه، ایام تشریق می‌گویند.)، به تأخیر انداخت.
     
•  بیتوته در منی (مِنا): در شب یازدهم و دوازدهم، حجاج باید از ابتدای شب تا نیمه‌شب در صحرای منا بمانند. صرف ماندن در اینجا واجب است و سایر اعمال، مستحب است.
     
• رمی جمرات ثلاث در روز یازدهم و دوازدهم:  درهر دو روز، باید به ترتیب به ستون اول (اولی)، ستون دوم (وُسطی ـ وُسطا) و ستون سوم (عُقبا)، 7 سنگ بزنند.